کتاب اخلاق ناصرى پر مایه ترین کتب فارسی است که در علم اخلاق و حکمت عملی به دست تواناى خواجه نصیر الدین طوسی در سن 37 سالگى در حدود سال 633 هجری قمری نوشته شده و روؤس مسائل و مطالب این علم را که حکمای بزرگ درباره سه قسمت تهذیب اخلاق (آراستن خوی و منش) ،تدبیر منزل (رفتار با خانواده) و سیاست مدن ( کشورداری) در تالیفات خویش نوشته اند خواجه در این کتاب جمع کرده و در قسمت مبادی این کتاب هم آنچه از مسائل فلسفه شرق برای فهم مطالب لازم بوده با بهترین اسلوب نگاشته است.وی در این کتاب می کوشد به روشی منطقی به ارائه طریق در تربیت نفس بپردازد و راه وصول به کمال عقلی را هموار سازد.

علت تالیف کتاب

وی این کتاب را به پیشنهاد ناصرالدین ابوالفتح عبد الرحیم بن منصور حاکم و محتشم قهستان تالیف و ازهمین رو کتاب را اخلاق ناصری نامید. ابتدا بنا بود کتاب «الطهارة »ابن مسکویه را از عربی به فارسی ترجمه کند اما بعد تصمیم گرفت کتابی مستقل در این زمینه بنگارد و در بخش حکمت خلقی از آراء و اقوال ابن مسکویه متابعت کرده و از مآخذ عمده او در قسمت تدبیر منزل رساله «تدبیر منزل» ابوعلی سینا و در بخش سیاست مدن کتاب «السیاسة المدینة» و دیگر رسائل معلم ثانی ابونصر فارابی استفاده کرده است.وی این کتاب را به پیشنهاد ناصرالدین ابوالفتح عبد الرحیم بن منصور حاکم و محتشم قهستان تالیف و ازهمین رو کتاب را اخلاق ناصری نامید.

ساختار علمی و ادبی

محقق طوسی بر این اساس مجموعه ای نفیس در سه مقاله و سی فصل ترتیب داد اخلاق ناصری از انگشت شمار کتابهایی است که در علم اخلاق فلسفی نگارش یافته است. نثر این کتاب نثر مرسل نسبتا دشوار است چه کتابهای نثر فارسی به طور کلی چهار قسم است ؛ نثر یا مرسل است یا مسجع و هرکدام یا آسان است و یا دشوار وعلت دشواری این کتاب یکی آوردن لغات و اصطلاحات عربی و ایراد جمله های طولانی و دیگر پیچیدگی پاره ای از اصل مطالب است که چون مربوط به مبادی فلسفه شرق است فهم آنها برای کسانی که از این علم بی بهره اند دشوار است.

شرح ها و گزیده ها و نسخه های خطی

از اخلاق ناصری نسخه های خطی زیادی در کتابخانه های پاکستان ، ترکیه ،نجف، قاهره ،ادنبورگ، لنینگراد ، کپنهاک ،پاریس ،بنگال، مدینه و موزه بریتانیا و در بسیاری از کتابخانه های معروف ایران چون ملک ، سپهسالار، الهیات ، مجلس ..............یافت می شود سه شرح معروف از اخلاق ناصری وجود دارد :1- شرح عبدالکریم عباسی برهان پور 2-شرح تاج العلماء سید علی محمد لکنهوی که هر دو با عنوان «شرح اخلاق ناصری» می باشد 3- شرح خاتون عاملی با نام « توضیح الاخلاق قطب شاهی». اخلاق ناصری دارای چهار گزیده است1- به نام «تزکیه الارواح عن موانع الافلاح» به سال 764 نگارش یافته 2- گزیده ای که در تاریخ 956 هجری نگارش یافته و جزو مخطوطات کتابخانه استاد جلال الدین محدث ارموی است 3- گزیده سوم به فرمان شاه صفی در سال 1050 هجری توسط سید امیر علاء الدین حسین آملی به نام «توضیح الاخلاق» است 4- چهارمین گزیده به اهتمام استاد جلال الدین همائی تدوین گردیده با عنوان « منتخب اخلاق ناصری» در سال 1320 ازسوی وزارت فرهنگ به زیور طبع آراسته شده است. کتاب اخلاق ناصری بارها در کشورهای مختلف از جمله بمبیء، کلکته ، لکنهو و تهران به چاپ رسیده است و به زبان های عربی، ترکی و انگلیسی نیز ترجمه شده است.

محتوا

خواجه در مقدمه کتاب، ابتدا تعریفی از حکمت و اقسام آن بیان داشته و سپس بخش ها و فصول کتاب را بدین گونه ذکر می کند: و آن مشتمل بر سه مقاله و سی فصل است: مقاله اول در تهذيب اخلاق و آن بر دو قسمت مبادی و مقاصد قسم اول در مبادی و آن مشتمل بر هفت فصل: 1- معرفت موضوع ومبادي اين نوع 2- معرفت نفس انساني كه آن را نفس ناطقه خوانند 3-در تعدید قوتهای نفس انسانی و تمیز آن از دیگر قوا 4- در آنکه انسان اشرف موجودات این عالم است 5 -بيان آنكه نفس انساني را كمالي و نقصاني است 6 – در بیان آنکه کمال نفس انسانی در چیست و کسر کسانی که مخالفت حق کرده اند در آن باب 7-در بیان خیر و سعادت که مطلوب از رسیدن به کمال آن است -قسم دوم در مقاصد و آن مشتمل بر ده فصل است 1- حد وحقيقت خلق وبيان آنكه تغيير اخلاق ممكن است. 2-در بیان آنکه صناعت تهذیب اخلاق شریف ترین صناعات است 3-در بیان آنکه اجناس فضايل كه مكارم اخلاق عبارت از آن است چند است. 4-در انواعی که در تحت اجناس فضایل باشد 5-در بیان حصر اجناس که اصناف رذایل باشند 6- فرق ميان فضايل و آنچه شبيه فضايل بود از احوال 7-در بیان شرف عدالت بر دیگر فضایل و شرح احوال و اقسام آن 8- در بیان ترتيب اكتساب فضايل و مراتب سعادات 9- در حفظ صحت نفس که آن بر محافظت فضایل مقصور بود 10- در معالجه امراض نفس و آن بر ازاله رزایل مقدر بود مقاله دوم در تدبیر منزل و آن مشتمل بر پنج فصل: 1- در سبب احتياج به منازل و معرفت اركان آن و تقدیم آنچه مهم در این معنی و مقدمات آن 2- در معرفت سياست و تدبیر اموال و اقوات 3- در معرفت سیاست و تدبیر اهل خانه 4- در معرفت سیاست وتدبير و تادیب اولاد و رعایت حقوق پدران و مادران 5- در معرفت سیاست و تدبیر خدم و عبید مقاله سوم در سياست مدن و آن شامل 8 فصل: 1- در سبب احتياج خلق به تمدن وشرح آن و ماهيت و فضيلت اين علم 2-در فضیلت محبت و سداد که ارتباط اجتماعات بدان بود و اقسام آن 3- در اقسام اجتماعات و شرح احوال مدن 4- در سياست ملك وآداب ملوك 5- در سياست خدمت و آداب اتباع ملوك 6- در فضيلت صداقت وكيفيت معاشرت با اصدقاء 7- دركيفيت معاشرت با اصناف خلق 8- در وصايائي که منسوبست به افلاطون كه كتاب بدان ختم شده است.

پانویس

منابع

• خواجه نصیر الدین طوسی،اخلاق ناصری،تهران،کتابفروشی علمیه اسلامیه.
• حكمت عملي تهذيب نفس اداره منزل و اجتماع از ديدگاه خواجه نصيرالدّين طوسي؛ سيدمحمد رضا غياثى كرمانى،اسفند 1373.در دسترس درکتابخانه دیجیتال موسسه اهل البیت
• علیرضا میرزا محمد،درآمدی بر ارزشیابی اخلاق ناصری، فصلنامه علوم اسلامی،تابستان 1388.در دسترس درپایگاه مجلات تخصصی نور،بازیابی13دی 1396.
• شرح مختصری از کتاب اخلاق ،ناصری،وب خواجه نصیرالدین طوسیبازیابی:13دی1396.
• همائی،جلال الدین، منتخب اخلاق ناصری،تهران، موسسه نشر هما،اسفند1393.